Entre permanências, adaptações e mudanças: a circulação do sangue e a anatomia do coração na medicina árabe medieval
DOI:
https://doi.org/10.26512/emtempos.v24i46.56609Palabras clave:
Medicina árabe, Tradução e adaptação de saberes, Redes de saberes médicosResumen
A medicina árabe medieval consolidou-se como um campo de integração entre tradições gregas, persas, sírias e indianas, fomentando a circulação e adaptação de saberes. Nesse contexto, médicos como Rhazes, Avicena, Ibn al-Majūsī e Ibn al-Nafīs desempenharam papéis fundamentais ao reinterpretar criticamente os textos gregos e propor novos entendimentos sobre a anatomia e a fisiologia. Essa crítica e a introdução de novas noções sobre a anatomia e a fisiologia do coração e dos pulmões ajustaram interpretações anteriores e ampliaram os horizontes do saber médico. Ao revisitar os conceitos de Galeno, médicos árabes como Ibn al-Nafīs questionaram noções aceitas, propondo explicações que refletiam uma observação mais precisa e contextualizada das funções corporais. Essas contribuições transformaram o entendimento sobre a circulação sanguínea revelando a capacidade de adaptação dentro de redes de saberes médicos medievais.
Descargas
Citas
AIRD, W. C. Discovery of the cardiovascular system: from Galen to William Harvey. Journal of thrombosis and haemostasis. vol. 9 (1). 2011, p. 118-297.
AL-GHAZAL, Sharif Kaf; ZUBAIRI, Rumaisa. Ibn Al-Nafis – The First who described the Pulmonary Blood Circulation. Journal of the British Islamic Medical Association. Vol. 10 (4). 2022, p. 1-6.
ARISTÓTELES. De animalibus. Michael Scot’s Arabic–Latin Translation, Part Three, Books XV–XIX: Generation of Animals, ed. Aafke M. I. van Oppenraaij. Leiden: New York/Cologne, 1992.
AVICENA. Libellus de viribus cordis. In: Liber canonis Auicenne reuisus et ab omni errore mendaque purgatus summaque cum diligentia impressus. Venice. 1507, f. 544ra–552vb.
AVICENA. Liber canonis Auicenne reuisus et ab omni errore mendaque purgatus summaque cum diligentia impressus. Veneza, 1507.
BIESTERFELDT, H.H.. Zur medizinischen Terminologie des arabisch-islamischen Mittelalters. In: JACQUART, Danielle (Org.). La formation du vocabulaire scientifique et intellectuel dans le monde árabe. Turnhout, Bélgica: Brepols Publishers. 1994, p. 66-90.
CASTRO, Fabiano S.; LANDEIRA-FERNANDEZ, J.. Alma, corpo e a antiga civilização grega: as primeiras observações do funcionamento cerebral e das atividades mentais. Psicologia: Reflexão e Crítica. 24(4). 2011, p. 798–809.
DELIZOICOV, Nadir Castilho. O movimento do sangue no corpo humano: história e ensino. Tese de Doutorado apresentada ao Pós-Graduação em Educação do Centro de Ciências da Educação da Universidade Federal de Santa Catarina. 2002, 275 p.
DELIZOICOV, Nadir Castilho. Trajeto do Sangue no Corpo Humano: Instauração - Extensão - Transformação de um Estilo de Pensamento. In: Encontro Nacional de Pesquisa em Ensino de Ciências. Atas do II Encontro Nacional de Pesquisa em Educação em Ciências. São Paulo. 1999.
ENDRESS, Gerhard. Bilingual lexical materials in the arabic tradition of the hellenistic sciences. In: HAMESSE, Jacqueline; JACQUART, Danielle (Org.). Lexiques bilingues dans les domaines philosophique et scientifique (Moyen Âge - Renaissance). Paris: Brepols. 2001, p. 161-174.
GALENO. Del uso de las partes. In: Biblioteca Clásica Gredos – 389. Trad. Mercedes López Salvá. Titivillus. 2019.
GALENO. Procedimientos anatómicos Libros I-IX. In: Biblioteca Clasica Gredos – 305. Trad. Mercedes López Salvá. Titivillus. 2019.
GALENO. Sobre las facultades naturales – Las facultades del alma siguen los temperamentos del cuerpo. In: Biblioteca Clásica Gredos – 313. Trad. Juana Zaragoza Gras. Titivillus. 2017.
GUTAS, Dimitri. Greek Thought, Arabic Culture: the Graeco-Arabic translation movement in Baghdad and early ‘Abbtiid society (2nd-4&8th-10th c.). Routledge. 1998.
HIPÓCRATES. The heart. In: LLOYD, Geoffrey Ernest Richard (Org.). Hippocratic Writings. Tradução de G. E. R. Lloyd, J. Chadwick, W. N. Mann, I. M. Lonie e E. T. Withington. Londres: Penguin Books, 1984. p. 468–473.
IBN AL-MAJŪSĪ. Kāmil al-Sinā‘a al-tibbīya. Developed and maintained by CCRAS-NIIMH, Ministry of AYUSH, Government of India, 2022. Disponível em: http://ccras.res.in/kamil/#/caraka_ebook_view. Acesso em: 2 mai. 2025.
IBN AL-NAFĪS. Kitab Sharh Tashreeh Al-Qanun. Qattaya S. (edit.). Cairo: The Supreme Council for Culture and the Egyptian Book Bureau. 1988.
JACQUART, Danielle; MICHEAU, Françoise. La médecine arabe et l'Occident médiéval, Paris : Maisonneuve et Larose. 1990, 271 p.
MARTINS E SILVA, João Alcindo. Da descoberta da circulação sanguínea aos primeiros factos hemorreológicos (1ª parte). Rev Port Cardiol. 28 (11). 2009, p. 1245-1268.
MICHEAU, Françoise. L'âge d'or de la médecine árabe. L'Histoire. 1985. Disponível em: https://www.lhistoire.fr/l%C3%A2ge-dor-de-la-m%C3%A9decine-arabe.
NUTTON Vivian. Logic, Learning, and Experimental Medicine. Science. Vol. 29. 2002, p. 800-801.
PLATÃO. Timeu-Crítias. Tradução do grego, introdução, notas e índices: Rodolfo Lopes. Colecção Autores Gregos e Latinos - Série Textos. Coimbra: Centro de Estudos Clássicos e Humanísticos. 2011.
PORMANN, Peter E.; SAVAGE-SMITH, Emilie. Medieval Islamic Medicine. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007.
RHAZES. Liber Almansoris. In: Id., Opera parua Abubetri filii Zacharie filii arasi, vol. 1 Lyon, 1510/11, ff. 1r–216v.
STANDRING, Susan. A brief history of topographical anatomy. Journal of Anatomy. Cambridge, v. 229, n. 7, p. 32–62, julho/2016.
WEST, John B. Ibn al-Nafis, the pulmonary circulation, and the Islamic Golden Age. Journal of applied physiology. vol. 105 (6). 2008, p. 1877-1880.
Descargas
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 Em Tempo de Histórias

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial 4.0.
Autores que publicam nesta revista concordam com os seguintes termos:
- Autores mantém os direitos autorais e concedem à revista o direito de primeira publicação, sendo o trabalho simultaneamente licenciado sob a Creative Commons Attribution License , licença que permite que outros remixem, adaptem e criem a partir do seu trabalho para fins não comerciais, e embora os novos trabalhos tenham de lhe atribuir o devido crédito e não possam ser usados para fins comerciais, os usuários não têm de licenciar esses trabalhos derivados sob os mesmos termos.
- Autores têm autorização para assumir contratos adicionais separadamente, para distribuição não-exclusiva da versão do trabalho publicada nesta revista (ex.: publicar em repositório institucional ou como capítulo de livro), com reconhecimento de autoria e publicação inicial nesta revista.
- Autores têm permissão e são estimulados a publicar e distribuir seu trabalho online (ex.: em repositórios institucionais ou na sua página pessoal) a qualquer ponto antes ou durante o processo editorial, já que isso pode gerar alterações produtivas, bem como aumentar o impacto e a citação do trabalho publicado (Veja O Efeito do Acesso Livre).